Wiadomości ogólne

Zarys historii Sośnicowic
Na zlecenie: Urzędu Gminy Sośnicowice opracował:
mgr Damian Recław - Muzeum Gliwice, Luty 1994 r.

Sośnicowice położone są na niewielkim wzniesieniu, ok.10 km na południowy-zachód od Gliwic. Rozwinęły się na pograniczu Wyżyny i Niziny Śląskiej, w pobliżu rzeki Bierawki, będącej jednym z dopływów Odry. Powstały na szlakach handlowych prowadzących z głębi Górnego Śląska, na południe do Raciborza i dalej do Opawy, oraz na zachód, w kierunku na Kożle, Opole i Wrocław. Obok kilku innych miejscowości,np.Kużni Raciborskiej, Sośnicowice są jedną z tych osad, które leżą na obrzeżach wielkiego kompleksu leśnego, pomiędzy Opolszczyzną, a Górnym Śląskiem. W przeszłości prowadzono tutaj wydobycie niewielkich ilości rud żelaza, które jednak szybko uległy wyczerpaniu. W ich pobliżu, występują także duże ilości surowców okruchowych, takich jak piasek. Pozostają one do dnia dzisiejszego głównym bogactwem mineralnym tych ziem, znajdując wykorzystanie w budownictwie. Ponadto, w pobliżu Sośnicowic istnieje również kilka stawów rybnych, w związku z prowadzoną tutaj od dawna gospodarką wodną. W ciągu swej kilkusetletniej historii, Sośnicowice były zawsze jednym z najmniejszych miasteczek, nie tylko na ziemi gliwicko-toszeckiej, ale także na całym Śląsku. W związku z tym, że miasteczko rozwijało się na uboczu głównego okręgu przemysłowego, konkurencją sąsiednich Gliwic, oraz licznym zniszczeniom na skutek pożarów i wojen, jakim w ciągu wieków ulegało, wielokrotnie podejmowano próby jego zdegradowania do rzędu osady wiejskiej. Jednakże dzięki zdecydowanej woli i postawie mieszkańców Sośnicowic, zawsze w końcu powracały one do statusu miasta. Przy tej okazji należy podkreślić, że w przeciwieństwie do innych dzielnic Polski, Górny Śląsk nie posiadał w ubiegłych wiekach zbyt wielu małych miasteczek. Przykładowo, Wielkopolska już w XVI w. mogła poszczycić się liczbą 247 małych i większych miast. W porównaniu z Górnym Śląskiem, była to cyfra tym bardziej imponująca, że jeszcze w połowie XIX w., notowano tutaj zaledwie 43 ośrodki miejskie, przy czym tylko trzy z nich (Nysa, Racibórz, Gliwice) przekraczały liczbę 10 tys. ludności. Było to jedną z konsekwencji stosunkowo rzadkiego zaludnienia tutejszych wsi, we wcześniejszych okresach, które zamieszkiwane były zresztą głównie, przez duży odsetek ludności polskiej. Sytuacja ta uległa zmianie, dopiero wraz z przyśpieszeniem rewolucji przemysłowej na Górnym Śląsku w drugiej połowie XIX wieku. Jej skutki, nie objęły jednak równomiernie wszystkich dawnych ośrodków miejskich, które albo ostatecznie wchodziły na na drogę szybkiego rozwoju, bądż prawie nieodwołalnie podupadły. Powyższe procesy nie ominęły również Sośnicowic, które na skutek przypadków losowych, oraz prześladującego miasto pecha, na co zwracali uwagę już dotychczasowi kronikarze, stopniowo staczało się do roli małego ośrodka prowincjonalnego. Stąd już w połowie XIX wieku Sośnicowice zaliczano obok Toszka, do najmniejszych miast na obszarze górnośląskim, ponieważ liczyły one poniżej 1,8 tys. mieszkańców. Po zakńczeniu II wojny światowej, miasteczko zostało zdegradowane do roli wsi, i stan taki utrzymuje się nieprzerwanie do chwili obecnej. Jego znaczenie w tym okresie wynikało jedynie z tego, że przez cały czas pozostawało ono siedzibą włądz gminnych. Zgodnie z najnowszymi danymi, gmina Sośnicowice obejmuje 9 sołectw, które oprócz samych Sośnicowic tworzą: Bargłówka, Kozłów, Łany Wielkie, Rachowice, Sierakowice, Smolnica, Trachy, Tworóg Mały. Najstarsze zachowane wzmianki zródłowe dotyczą Smolnicy (1228 r.), oraz przysiółka w pobliżu Trach - Nowej Wsi (1226 r.). Pozostałe miejscowości, tj. Sośnicowice, Sierakowice, Rachowice, Kozłów, Łany Wielkie, wzmiankowane są dopiero na przełomie XIII i XIV wieku. Natomiast w skład samych Sośnicowic, jako "przedmieścia", zalicza się Polską Wieś, leżącą przy drodze do Tworogu Małego. Poza tym posiadają kilka osad kolonijnych, przy czym jedynie leżąca w pobliżu Trach Kuzniczka, ma osobną nazwę. MATERIAŁY ZRÓDŁOWE I STAN ICH OPRACOWANIA Pomimo tego, że Sośnicowice mogą poszczycić się starym rodowodem, ich dzieje, nie przyciągnęły jak dotąd uwagi szerszego grona badaczy. Głównym powodem takiego stanu rzeczy jest z pewnością ich lokalny charakter, a co za tym idzie, stosunkowo mały wpływ na ogólny bieg dziejów regionu górnośląskiego. Podjęciu tego zagadnienia, nie sprzyjały także braki zródłowe. Wynikały one zarówno z prowincjonalnego charakteru Sośnicowic, ale także z licznych kataklizmów, którym poddawane było miasto w ciągu swych dziejów. W sumie, do naszych czasów nie dochował się żaden większy zbiór dokumentów, dotyczących tej miejscowości. Fragmentaryczność materiału zródłowego sprawia, że wszelkie próby odtworzenia jego przeszłości, nacechowane są dużymi trudnościami i niepewnością ustaleń. Jeżeli chodzi o zródła średniowieczne, a więc dotyczące czasów do końca XV w., to można stwierdzić, że nauka historyczna nie zna żadnego dokumentu dotyczącego głównie Sośnicowic, a pochodzącego z tego okresu. Pełną listę znanych jak dotąd danych w tym zakresie, zawiera "Codex Diplomaticus Silesiae". Jest to wielotomowe rzetelne dzieło, zawierające opracowany naukowo zbiór średniowiecznych dokumentów łacińskich, przy czym bezpośrednio Sośnicowic, dotyczą tylko pewne wzmianki w niektórych z nich. Obecne miejsce przechowywania oryginałów tych dokumentów, w większości wypadków, w praktyce jest trudne do ustalenia. Większość dokumentów z epoki nowożytnej, tj. pochodzących z okresu od XVI do początków XX wieku, znajduje się obecnie w różnych archiwach na terenie Polski (Gliwice, Wrocław), byłej Czechosłowacji (Opawa) i Niemiec (Merseburg). Fakt iż w Średniowieczu miejscowość ta wchodziła w skład państwa czeskiego, każe przypuszczać, że właśnie w Opawie można by szukać nowych materiałów. Z kolei, w epoce nowożytnej, Sośnicowice wchodziły wskład różnych form państwowości niemieckiej, dlatego do tego okresu, należałoby podjąć badania zródłowe w Merseburgu, dokąd w 1945 r. wywieziono część archiwaliów dotyczących Śląska. Na początek powinno się jednak przeprowadzić dogłębną kwerendę w archiwach polskich, a zwłaszcza w gliwickim i wrocławskim. Wydaje się, że bardziej dogłębne poszukiwania we wszystkich tych ośrodkach, mogłyby znacznie poszerzyć stan naszej wiedzy o historii Sośnicowic. Jeżeli chodzi o same Archiwum w Gliwicach, to obecnie jest ono oddziałem Archiwum Państwowego w Katowicach. Materiały dotyczące Sośnicowic znajdują się tutaj w zespole : Akta Landratury z Powiatu Gliwickiego, który obejmuje lata 1800-1945. Główna trudność w ich wykorzystaniu polega na tym, że akta Sośnicowic, nie zostały w nich wyodrębnione jako osobna jednostka, co znacznie komplikuje poszukiwania zródłowe. Z podobnym zjawiskiem mamy także do czynienia, w przypadku akt po 1945 roku. W związku z tym, że również tutaj archiwalia dotyczące Sośnicowice wchodzą w skład większej całości (zespół akt dotyczący całej gminy Sośnicowice), selektywne wybranie informacji na temat ich samych jest bardzo pracochłonne Jeszcze na początku stulecia, część materiałów zródłowych dotyczących najstarszej historii Sośnicowic, znajdowała się w posiadaniu magistratu miasta. Ksiądz i historyk Jan Chrząszcz wspomina w tym kontekście, aż o siedmiu oryginalnych dokumentach z lat 1576-1721. Mówi także o tym, że treść sześciu z nich, została również dokładnie przepisana na osiemnastu pergaminowych kartach, tworzących po oprawie w skórę ładną dużą księgę. Autentyczność skopiowanych w niej dokumentów potwierdził własnoręcznym podpisem cesarz Karol VI,a nastąpiło to 19 stycznia 1733 r. w Wiedniu. Jednakże obecnie trudno powiedzieć, czy wzmiankowane powyżej dokumenty, oraz ich książkowa kopia przetrwały do naszych czasów, a jeżeli tak, to gdzie się znajdują. Zgodnie z zaleceniami administracji państwowej, własne niewielkie archiwum posiadają także współczesne władze gminy Sośnicowice. Znajdują się w nim prawie wyłącznie archiwalia z okresu po zakończeniu II wojny światowej. Mają one jednak bardzo nieusystematyzowany charakter, a ich zbiór, nosi w dużym stopniu znamiona przypadkowości. W tym rozumieniu, wydaje się że nie bezzasadny byłby postulat lepszego uporządkowania tych archiwaliów, nie tylko z myślą o przyszłych dziejopisarzach tego regionu, ale przede wszystkim o własnych potrzebach gminy i Sośnicowic w zakresie zbierania dokumentacji. Jak już wspomniano, w związku z tym, że Sośnicowice nie stanowiły nigdy w skali Górnego Śląska ważniejszego ośrodka politycznego, czy gospodarczego, badacze nie poświęcali im jak dotąd większej uwagi. W rezultacie tego, historiografia dotycząca tej miejscowości obejmuje w praktyce tylko kilka pozycji. Zaledwie trzy z nich stanowią przy tym próbę history- cznego bilansu dziejów Sośnicowic. Należy jednak zwrócić uwagę, że nawet one przybrały jedynie charakter pojedynczych artykułów, przy czym aż dwa z nich ukazały się przed 1939 rokiem. Chronologicznie najstarszym z nich, jest rozprawa J.Chrząszcza "Zur alteren Geschichte der Stadt Kieferstadtel", poświęcona najstarszym dziejom Sośnicowic. W drugiej kolejności należy wymienić pracę F.Tschaudera "Kieferstadtels Stadtwerdung", stanowiącą swego rodzaju uzupełnienie poprzedniej, ponieważ koncentrowała się ona na tych wszystkich wątkach, których nie podjął, lub tylko sygnalizował Chrząszcz. Oba z nich napisano w języku niemieckim, tzw. gotykiem i zamieszczono w dość ciężko już obecnie dostępnych specjalistycznych czasopismach. Pierwszy w "Oberschlesische Heimat", numer z 1905 roku, natomiast drugi w "Der Oberschlesier", numer z 1927 roku. Jako cenne zródło, może posłużyć tutaj również, okoliczno- ściowe wydawnictwo pt.: "Festschrift zur 400 Jahrseier der Stadt Kieferstadtel", które przygotowano z okazji obchodów 400-lecia Sośnicowic jako miasta, w 1926 roku. Kilku autorów, w popularny i zwięzły sposób, przedstawiło w nim prawie cały stan ówczesnej wiedzy na temat historii i współczesności tej miejscowości. Popularnonaukowy charakter tego opracowania sprawia, że niektóre z zawartych w nim danych, zwłaszcza historycznych, należy przyjmować z dużą ostrożnością. Z kolei dane na temat herbu i pieczęci Sośnicowic można znależć w pracach poświęconych temu zagadnieniu, w odniesieniu do całości ziem śląskich, np. w herbarzu H. Saurma-Jeltscha. Równie cenne dla interesującego nas zagadnienia, są powszechnie znane niemieckie statystyki dotyczące Śląska, przede wszystkim F.A.Zimmermanna z końca wieku XVIII, oraz F.Triesta z II połowy XIX wieku. Należy jednak zaznaczyć, że podobnie jak już wspomniane, wszystkie przytoczone prace powstały w większości przed 1939 r. i zostały napisane w języku niemieckim. Liczba publikacji na temat Sośnicowic, nie zwiększyła się także w okresie po zakończeniu II wojny światowej. Jako pierwszy, w nowych warunkach politycznych, temat ten podjął w połowie lat 60-tych, ówczesny dyrektor Muzeum w Gliwicach, Ludwik Dubiel. Rezultaty jego badań skomasowane w szkicu pt.: "Niektóre problemy tradycyjnej kultury miasteczek na Górnym Śląsku w XIX wieku"opublikowane zostały w zbiorowym wydawnictwie pn.: "Materiały do Dziejów Toszka i okolicy". Sośnicowice zostały w nim ujęte w szerszym kontekście funkcjo- nowania małych miasteczek w powiecie gliwicko-toszeckim, przy położeniu szczególnego nacisku, na kwestie etnograficzne. Na kolejną przekrojową pracę dotyczącą dziejów Sośnicowic, przyszło nam poczekać aż do 1992 roku. W serii "Leksykon Śląski" wydawanej przez Muzeum Śląskie w Katowicach, ukazała się wówczas broszura Małgorzaty Kaganiec dotycząca herbów i pieczęci miast górnośląskich. Pomimo jej popularnego charakteru, oraz w związku z brakiem innych publikacji na temat Sośnicowic, należy ją uznać za trzecią z wspomnianych prac syntetycznych, o historii tej miejscowości. Zamieszczono w niej dość solidny rys historyczny Sośnicowic, wraz z bibliografią, oparty na wynikach najnowszych badań. Koncentruje się on jednak tylko na tych aspektach dziejów osady, które były konieczne do wytłumaczenia rodowodu jej herbu i wyobrażeń napieczętnych. Wiele nowych danych zródłowych na temat rzemiosła cechowego Sośnicowic, przyniosły artykuły A. Kowalskiej i I.Nalepy-Orło- wskiej, oraz D. Tomczyka, oparte na analizie dokumentów i pieczęci różnych cechów sośnicowickich z XVII i XVIII wieku. Opublikowano je w śląskich czasopismach historycznych : "Zaraniu Śląskim" z 1963 r., oraz "Zeszytach Gliwickich" z 1973 roku. Wszystkie pozostałe opracowania w języku polskim, mają raczej charakter encyklopedyczny. Stąd koncentrują się one jedynie na tych kwestiach, w których Sośnicowice odgrywały pweną rolę w szerszym kontekście historii regionu, np.notatka dotycząca lat 1919-1921, zamieszczona w "Encyklopedii Powstań Śląskich". Podobny charakter, ale o bardziej uniwersalnym wydżwięku, posiada krótkie opracowanie historii Sośnicowic, zamieszczone w "Słowniku Historii Śląska" zredagowanym przez Bogdana Snocha. Najbardziej rzetelnym opracowaniem w zakresie wyszczególnie- nia zabytków jakie znajdują się w obrębie Sośnicowic, jest natomiast jeden z woluminów, wielotomowej inwentaryzacji zaby- tków sztuki w poszczególnych regionach Polski, oczywiście w części, poświęconej powiatowi gliwicko-toszeckiemu. Zamieszczono tam także potężną bibliografię prac w języku niemieckim, na podobny temat. Wiele cennych informacji na temat współczesności gminy Sośnicowice, wskład której wchodzi "miasteczko", można znależć w publikacjach Polskiego Towarzystwa Turystyczno Krajoznawczego. Na wyróżnienie, zasługuje tutaj seria: "Inwentaryzacja Krajozna- wcza Województwa", której zeszyt nr.2 poświęcono w całości, na opis Gminy Sośnicowice (w tym także samych Sośnicowic). Wydano go w Katowicach w 1992 roku. Uzupełnieniem przytoczonej literatury, mogą być krótkie wzmianki dotyczące historii Sośnicowic, w "Geschichte der Stadt Gleiwitz" Benno Nietschego, i pracy "Gliwice". Zarys rozwoju miasta i powiatu" napisanej pod red. A.Szefera, a także w innych publikacjach o charakterze syntetycznym, dotyczących Górnego Śląska. Na uwagę zasługują również, krótkie wzmianki o Sośnico- wicach, w artykułach publikowanych na łamach gliwickich "Roczników Muzeum w Gliwicach". Dokładny spis wszystkich wykorzystanych w pracy żródeł, publikacji zródłowych, oraz opracowań, podano w zamieszczonej na końcu pracy bibliografii.